BRICS phản đòn thuế 70% và trật tự kinh tế thế giới liệu có đổi ngôi?

Ngày 5/7/2025, trong một động thái có thể xem là bước ngoặt trong chính sách thương mại toàn cầu, chính quyền Tổng thống Donald Trump thông báo khởi động quy trình gửi công hàm chính thức tới các quốc gia đối tác về việc áp dụng các mức thuế quan mới, với biên độ từ 10% đến 70%, có hiệu lực từ ngày 1/8.

Động thái này được khởi phát như một biện pháp cưỡng chế nhằm thúc đẩy các thỏa thuận song phương theo mô hình “thuế quan tương hỗ”, nhưng trên thực tế đang đặt lại toàn bộ kiến trúc quan hệ thương mại quốc tế thời kỳ hậu toàn cầu hóa.

Chính sách thuế quan này đại diện cho sự gia tăng rõ rệt trong mức độ đơn phương hóa các biện pháp thương mại của Hoa Kỳ, vượt xa các biện pháp từng được áp dụng trong nhiệm kỳ đầu của ông Trump.

Việc sử dụng thuế quan như một công cụ tái đàm phán thương mại đã trở thành đặc trưng của chính quyền này, nhưng đợt áp thuế lần này mang tính cưỡng ép cao hơn, cả về quy mô lẫn về thông điệp chính trị: Hoa Kỳ không còn sẵn sàng chấp nhận vị thế cũ trong hệ thống thương mại đa phương, và yêu cầu các quốc gia đối tác “trả giá tương xứng” cho quyền tiếp cận thị trường Mỹ.

Phản ứng thị trường quốc tế đã phản ánh mức độ nghiêm trọng của tuyên bố này. Các chỉ số chứng khoán tại châu Á và châu Âu sụt giảm, trong khi tỷ giá USD dao động mạnh. Giới hoạch định chính sách tiền tệ, đặc biệt là Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (FED), tỏ ra dè dặt trong việc điều chỉnh lãi suất, một phần vì lo ngại các tác động dây chuyền đến lạm phát do chi phí nhập khẩu tăng.

Theo ước tính của Bloomberg Economics cho thấy, nếu toàn bộ thuế suất mới được triển khai, thuế nhập khẩu trung bình của Mỹ có thể đạt 20%, mức chưa từng có kể từ thời kỳ trước khi hệ thống thương mại đa phương hiện đại được hình thành sau Chiến tranh Thế giới thứ hai.

Trước nguy cơ bị áp mức thuế trừng phạt, một số quốc gia đã đạt được thỏa thuận song phương với Mỹ, như Anh và Việt Nam. Trường hợp của Việt Nam đặc biệt đáng chú ý, với mức thuế lần lượt là 20% cho hàng xuất khẩu trực tiếp và 40% cho hàng hóa bị nghi ngờ là tái xuất khẩu từ Trung Quốc. Điều này có thể gây tác động lớn đến các ngành sản xuất định hướng xuất khẩu như dệt may, điện tử và thủy sản.

Tương tự, Indonesia tuyên bố đang tiến gần đến một thỏa thuận bao gồm các lĩnh vực chiến lược như khoáng sản, năng lượng và quốc phòng, trong khi Campuchia đã đạt được khung thỏa thuận giúp nước này tránh nguy cơ bị áp mức thuế lên đến 49%.

Trong bối cảnh này, khối BRICS, bao gồm Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc và Nam Phi, đang nổi lên như một trung tâm đối trọng với xu hướng bảo hộ thương mại ngày càng gia tăng từ phía Mỹ.

Tại hội nghị thượng đỉnh BRICS ở Rio de Janeiro, các nguyên thủ quốc gia đã thống nhất một tuyên bố chung phản đối “các biện pháp bảo hộ đơn phương không chính đáng” – một ngôn ngữ ngoại giao thể hiện rõ sự bất đồng với chính sách của Washington. Đại sứ Nam Phi, ông Xolisa Mabhongo, phát biểu rằng toàn bộ thành viên BRICS đều nhận định các biện pháp thuế quan mới “không phục vụ cho sự ổn định hay phát triển của nền kinh tế toàn cầu”.

BRICS, vốn từ lâu được xem là nỗ lực xây dựng một trật tự kinh tế đa cực thay thế cho mô hình do Mỹ dẫn dắt, đang tận dụng tình hình để củng cố vai trò lãnh đạo trong diễn ngôn toàn cầu về thương mại công bằng. Tổng thống Brazil Luiz Inacio Lula da Silva nhấn mạnh rằng chủ nghĩa đa phương hiện đang đối mặt với “cuộc khủng hoảng nghiêm trọng nhất kể từ Thế chiến II”. Ông cũng khởi xướng các sáng kiến xây dựng cơ chế thanh toán nội khối, giảm phụ thuộc vào đồng USD – điều càng được thúc đẩy bởi tuyên bố của Trump đe dọa áp thuế 100% nếu BRICS từ bỏ sử dụng USD trong giao dịch quốc tế.

Mặc dù về mặt lý thuyết BRICS đang hội tụ đầy đủ điều kiện để trở thành một lực lượng cân bằng Mỹ, chiếm 40% GDP toàn cầu và gần một nửa dân số thế giới, nhưng nội bộ khối này vẫn còn thiếu sự đồng thuận chiến lược. Sự vắng mặt của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Tổng thống Nga Vladimir Putin tại hội nghị lần này, vì lý do chính trị và pháp lý, càng làm dấy lên nghi ngờ về mức độ gắn kết của nhóm. Thêm vào đó, các mâu thuẫn truyền thống giữa Trung Quốc và Ấn Độ trong việc xác lập vai trò lãnh đạo, cùng sự bất đồng trong việc đề cập đến các xung đột khu vực (như yêu cầu của Ai Cập về vấn đề Gaza), cho thấy BRICS vẫn đang trong quá trình định hình một cấu trúc điều hành nhất quán.

Từ góc độ cấu trúc kinh tế quốc tế, chính sách của Trump và phản ứng của BRICS đang tạo ra một động lực tái cấu trúc đáng kể. Thế giới đứng trước lựa chọn giữa một trật tự đơn cực dựa trên ưu thế kinh tế Mỹ và một mô hình đa cực nơi các quốc gia mới nổi – dẫn đầu bởi BRICS – đòi hỏi tiếng nói lớn hơn trong thiết chế toàn cầu. Tuy nhiên, mức độ thành công của mô hình này sẽ phụ thuộc vào khả năng nội khối vượt qua dị biệt và hiện thực hóa các sáng kiến hợp tác cụ thể, đặc biệt là trong lĩnh vực tài chính, công nghệ và chuỗi cung ứng.

Trong bối cảnh bất định hiện nay, điều rõ ràng là các quốc gia không còn có thể trông đợi vào các thể chế cũ như WTO hay G20 để điều tiết những xung đột thương mại kiểu mới. Thay vào đó, những sáng kiến song phương và đa phương mới, bao gồm cả những cấu trúc như BRICS+, sẽ đóng vai trò trung tâm trong việc thiết lập các quy tắc thương mại của thế kỷ XXI. Chính sách thuế quan của Trump, dù mang tính đối đầu, đang đóng vai trò như chất xúc tác làm bộc lộ điểm yếu của trật tự cũ và buộc các chủ thể quốc tế phải tìm đến các mô hình thay thế có khả năng thích ứng cao hơn với thực tiễn địa chính trị mới.